Tăng ca để sống tối thiểu

Cách đây vài năm, khi được mời về làm việc tại một cơ quan Nhà nước, tôi được “chốt” bậc lương 2,34 – bậc lương tối thiểu dành cho lao động trình độ Đại học.

Được đánh giá là nhân sự “có kinh nghiệm lâu năm” do lãnh đạo cơ quan mời về làm việc, nhưng bậc lương của tôi không thể vượt qua “quy định”. Cơ quan giải thích, kinh nghiệm công tác của tôi chủ yếu ở doanh nghiệp tư nhân, hoặc nước ngoài nên không được tính. Tôi chấp nhận lời giải thích đó, vì thu nhập tôi nhận về chủ yếu phụ thuộc kết quả công việc và vẫn thuộc nhóm cao tại cơ quan.

Nhưng mức lương tối thiểu 2,34 thực ra mang đến cho tôi nhiều thiệt thòi hơn tôi đã nghĩ. Các khoản tiền thưởng theo chế độ Nhà nước của tôi ít hơn hẳn những đồng nghiệp lâu năm. Với cơ quan tôi hồi đó, các khoản thu nhập như vậy là không nhỏ.

Bậc lương của tôi thậm chí được nêu ra trong một cuộc họp giữa cơ quan với Bộ chủ quản. Vấn đề không được giải quyết, vì đó là quy định. Tôi hiểu những khó khăn của lãnh đạo cơ quan, và rất xúc động khi họ luôn nỗ lực để tạo thêm các khoản thu nhập ngoài lương cho tôi. 2,34 là bậc lương tôi không thể trang trải cuộc sống, ngay cả khi chưa có gánh nặng con cái.

Lương tối thiểu hiện nay hầu như không đủ đảm bảo mức sống tối thiểu cho người lao động tại các vùng, miền và cũng “chưa có cơ quan độc lập xác định mức sống tối thiểu”. Nhưng lương tối thiểu đang là cơ sở để các doanh nghiệp tính các khoản chi phí khác theo lương, ví dụ bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, chi phí công đoàn…

Về mặt lợi ích, người lao động luôn muốn nhận ngay tối đa số tiền mà doanh nghiệp chi trả, thay vì phải bớt lương để đóng góp vào các quỹ bảo hiểm. Dù về mặt nguyên tắc là trong tương lai, số tiền đóng các quỹ nói trên cũng thuộc về người lao động.

Có tới 11-16% thu nhập của người lao động đến từ việc làm thêm giờ – theo một khảo sát năm 2019 của Oxfam. Tại các nhà máy với dây chuyền hoạt động không ngừng (do chi phí khởi động hệ thống máy móc rất cao) – công nhân phải làm ca để đảm bảo hoạt động 24/24, thu nhập từ việc làm thêm giờ còn cao hơn nữa.

Công nhân tại một nhà máy sản xuất giày da tại Trà Vinh chia sẻ với tôi cảm xúc buồn bã khi không được tăng ca, do một khách hàng lớn tại Mỹ phá sản. Không làm thêm giờ, thu nhập của họ bị giảm đáng kể, dù vẫn đạt mức “tối thiểu” mà Nhà nước đặt ra.

Lương tối thiểu được đặt ra với giả thuyết người lao động không phải làm thêm giờ mà vẫn đảm bảo cuộc sống tối thiểu. Nhưng thực tế, mức lương tối thiểu tại Việt Nam chưa đủ để duy trì mức sống đó.

Một xã hội sẽ không thể phát triển bình thường khi phần lớn lao động là công nhân tại các nhà máy, đang ngày đêm phải làm tăng ca, không có cơ hội giải trí, chăm sóc bản thân, giáo dục con cái… Sự kiệt quệ về thể xác và tinh thần của lực lượng lao động chính trong một đất nước có thể mang lại hệ lụy lớn hơn chúng ta có thể hình dung. Đó là lý do Luật Lao động có quy định về số giờ làm thêm tối đa của mỗi công nhân.

Trong tình hình mới, Thường vụ Quốc hội đã thông qua nghị quyết nới trần giờ làm thêm từ 40 giờ lên tối đa 60 giờ. Đây dường như là giải pháp tình thế hơn là kế sách lâu dài. Tăng giờ làm thêm sẽ có lợi cho doanh nghiệp và người lao động trong ngắn hạn.

Doanh nghiệp có thể tổ chức sản xuất với các đơn hàng mới mà không phải thuê thêm công nhân, tiết kiệm tiền đóng bảo hiểm và các quỹ. Với người lao động, việc tăng giờ làm thêm có thể giúp họ tăng thu nhập.

Tuy nhiên, tăng giờ làm thêm có thể khiến doanh nghiệp không có nhu cầu thuê thêm công nhân ngay cả khi cần mở rộng sản xuất, từ đó dẫn đến thất nghiệp gia tăng. Trong khi đó, thời gian làm thêm kéo dài có thể khiến năng suất lao động giảm sút. Về lâu dài, Việt Nam sẽ ngày càng khó thoát khỏi hình ảnh của một đất nước có năng suất lao động và trình độ lao động thấp. Việc thu hút đầu tư khó tránh bị ảnh hưởng.

Nếu lấy lý do dịch bệnh để thay đổi một điều luật vô cùng quan trọng, các nhà làm luật có thể sẽ phải trù tính lộ trình điều chỉnh. Bởi dịch bệnh suy cho cùng cũng sẽ chỉ ảnh hưởng đến nền kinh tế trong khoảng thời gian ba năm, hoặc lâu hơn một chút. Trong khi hệ lụy từ việc vắt kiệt sức lao động có thể tác động lâu dài hơn thế.

Điều cơ bản cần tính khi nền kinh tế đang bắt đầu vận hành trở lại, là nếu buộc phải dùng đến lương tối thiểu như một tham chiếu thì cần đảm bảo nó thực hiện được đúng sứ mệnh ít ỏi vốn có: đáp ứng mức sống tối thiểu của người lao động mà không phải tăng ca.

Xem thêm: Khoản cách quyền lực

Nhà Báo Minh Thư

Kiến thức đào tạo

Cái tôi vị kỷ

“Cái tôi vị kỷ” – Tiến Sĩ Nguyễn Văn Đáng

Tôi quan sát và ngẫm thấy một điều, ở nhiều môi trường, người ta ít khi nói về danh dự. Ai đề cao danh dự dễ trở nên “lạc điệu”. Trong khi đó, những suy nghĩ và hành động “khôn lỏi”, vị kỷ có vẻ dễ được bỏ qua.

Vài lần, tại buổi giảng bài hay trên trang cá nhân, khi tôi bàn luận về vai trò của việc đề cao danh dự trong việc kiểm soát tư duy và hành động vị kỷ, nhiều bạn phê phán là “hão huyền, xa vời”, rằng chúng ta cần những giải pháp dễ nhìn thấy bằng mắt hơn.

Cũng không ít lần tôi trao đổi với đồng nghiệp về bản năng “tham” của con người. Mỗi cá nhân hành động đều trước hết là vì mình. Bởi thế, ý thức về danh dự và sự liêm chính sẽ là yếu tố khiến cá nhân phải cân nhắc mỗi khi đối diện tình huống có thể hành động vị kỷ. Tuy nhiên, những cuộc trao đổi về danh dự hay sự liêm chính đều diễn ra rất ngắn. Mọi người cũng thường im lặng hoặc ít ý kiến bàn luận.

Mười năm trước, khi theo học chương trình tiến sĩ về Quản trị công và chính sách tại Mỹ, tôi thấy danh dự là phạm trù luôn được đề cao trong văn hóa công vụ ở xứ này. Một trong những chủ đề mà tôi và giáo sư hướng dẫn hay “đàm đạo” là đạo đức của cán bộ công quyền, nhất là những người làm lãnh đạo và quản lý.

Những câu hỏi của tôi như: Làm thế nào để có được những nhà lãnh đạo và quản lý liêm chính? Làm sao có thể kiểm soát được cái tôi vị kỷ để họ không dám tiêu cực hay tham nhũng? Giáo sư giới thiệu với tôi vài tài liệu để đọc.

Những ý niệm đầu tiên về đạo đức công vụ ở các nước phương Tây gắn với truyền thuyết về Lucius Cincinnatus. Năm 458 trước Công nguyên, khi thành Rome bị đe dọa bởi ngoại bang, Cincinnatus, vốn là một nông dân, được thượng viện bổ nhiệm làm thống chế quân đội. Sau 16 ngày, ông đánh bại kẻ thù, từ chức và trở về công việc đồng áng của mình.

Cho đến nay, truyền thuyết về Cincinnatus không màng danh lợi sau khi thực hiện trách nhiệm với cộng đồng vẫn được giới lãnh đạo, hành chính và nhân viên công quyền ở nhiều nước phương Tây coi như một biểu tượng về danh dự công vụ.

Quy định 37 của Ban chấp hành Trung ương về 19 điều Đảng viên không được làm mới ban hành hôm qua có nội dung, Đảng viên không được chủ nghĩa cá nhân, cơ hội, vụ lợi.

Khi đảm nhiệm các vị trí công quyền, mỗi cá nhân đều luôn có những lợi ích riêng tư trong khi hành động của họ phải tuân thủ nguyên tắc bảo vệ lợi ích công. Đây chính là căn nguyên cho những tình huống tiềm ẩn nguy cơ “tiêu cực” hay “tham nhũng”.

Điều này cũng có nghĩa, sự liêm chính của mỗi cá nhân thực thi công vụ luôn đứng trước thách thức – đó là khi họ có thể ban hành những quyết định theo hướng có lợi cho bản thân hoặc liên quan đến họ nhưng lại thiệt hại nhất định cho lợi ích xã hội.

Nếu không được kiểm soát, hệ quả dễ thấy nhất của tình trạng trên là có thể gia tăng tham nhũng, giảm chất lượng chính sách, giảm hiệu quả hoạt động của chính quyền. Và trên hết, bào mòn lòng tin của người dân vào thể chế công và chính quyền nói chung.

Báo cáo mới đây của Chính phủ cho biết, năm 2021, ngành Công an đã thụ lý điều tra hơn 580 vụ án với khoảng 1.300 bị can về tham nhũng. Thiệt hại trong các vụ án thụ lý là trên 800 tỷ đồng, hơn 398.600 mét vuông đất… Chỉ có bốn trường hợp nộp lại quà tặng theo quy định cho đơn vị với số tiền 350 triệu đồng.

“Tham nhũng tiếp tục được kiềm chế, nhưng tình trạng nhũng nhiễu, tiêu cực, gây phiền hà cho dân ngày càng tinh vi, chưa được ngăn chặn hiệu quả”, Chính phủ nhận định. Trong một động thái liên quan, gần đây, “Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng” được đổi tên thành “Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực”.

Để chống tiêu cực, chúng ta nói nhiều đến việc “truy quét” chủ nghĩa cá nhân, phê phán những cán bộ vị kỷ. Tôi cho rằng, đây mới chỉ là vế thứ nhất của vấn đề. Vế thứ hai là, sau khi phê phán rồi thì cái chúng ta hướng đến là gì? Hẳn nhiên, đó phải là hệ giá trị đạo đức công mà đầu bảng phải là danh dự và sự liêm chính.

Liệu ý thức về danh dự, liêm chính có thể góp phần ngăn chặn hành vi vị kỷ và tiêu cực?

Trên thực tế, hành vi của các nhà lãnh đạo và nhân viên công quyền ở các nước phát triển bị kiểm soát chặt chẽ bởi các quy định trong nội bộ hệ thống chính quyền cũng như sự giám sát từ xã hội. Ngoài ra, các hội nghề nghiệp luôn có các bộ “chuẩn mực hành vi” hay “quy tắc đạo đức nghề nghiệp”, bao gồm những quy tắc rất cụ thể để áp dụng với đội ngũ công chức.

Quan sát thực tế ở nước ta, tôi thấy những cá nhân khi được bổ nhiệm thường phát biểu cảm ơn sự quan tâm của cấp trên, sự ủng hộ của đồng nghiệp và hứa “sẽ cố gắng hoàn thành nhiệm vụ”.

Tuy nhiên, tôi không thấy họ cam kết về sự liêm chính hay sẽ bảo vệ danh dự bản thân và tổ chức. Vì thế, nhà nước có thể bổ sung quy định các cán bộ cần tuyên bố cam kết sẽ làm việc liêm chính, bảo vệ danh dự của bản thân, tổ chức và cả hệ thống khi nhận quyết định bổ nhiệm vào vị trí quản lý.

Bởi lẽ, với mỗi người, danh dự như chiếc la bàn, giúp chúng ta xác định được hành vi nào là đúng đắn trong cuộc sống riêng tư cũng như khi hành xử với người khác. Người làm việc cho chính quyền coi trọng danh dự sẽ tạo ra sợi dây ràng buộc giữa hành động của họ với trách nhiệm và bổn phận gắn với vị trí đảm nhiệm. Nhờ đó, mỗi người có thể kiềm chế tốt hơn cái tôi vị kỷ, không để nó tự tung tự tác.

Nhiều người có thể cười suy nghĩ của tôi. Nhưng tôi vẫn tin rằng, chỉ khi mỗi cá nhân và cả cộng đồng ý thức sâu sắc về các giá trị như danh dự và sự liêm chính thì họ sẽ tự khắc giảm thiểu hành động vị kỷ.

Lợi ích công chỉ thực sự được bảo vệ nếu mỗi cán bộ công quyền thấm đẫm những giá trị đạo đức phổ quát.

TS. Nguyễn Văn Đáng

Kiến Thức Đào Tạo

Khoảng cách quyền lực

Tôi bị trật khớp vai ba tháng trước. Vết thương đang liền, nhưng cánh tay vẫn đau nhức chưa khỏi hẳn.

Tôi phải gặp nhiều bác sĩ để hỏi cách giảm đau. Họ, dù trong cùng một khoa, gợi ý nhiều phương pháp chữa trị khác nhau. Một số người chia sẻ với tôi, họ có quan điểm hơi khác với cấp trên, nhưng ngại bày tỏ ý kiến công khai khi hội chẩn. Vì tôi hỏi, nên họ trao đổi riêng để tôi tùy ý tham khảo.

Chuyện cấp dưới không dám có ý kiến khác với cấp trên khá phổ biến ở một quốc gia bị ảnh hưởng mạnh bởi đạo Khổng như Việt Nam. Tôi không ít lần vấp phải điều này khi làm việc với các cơ quan nhà nước ở đây.

Khi tôi có một đề xuất hợp tác hay sáng kiến với phía Việt Nam, tôi thường trao đổi với một số nhân viên cấp dưới trong các bộ ngành trước, để đánh giá tính khả thi, và đề nghị họ đề đạt lên cấp trên. Nhiều người đánh giá cao, ủng hộ hoàn toàn và gợi ý chỉnh sửa sáng kiến của tôi để phù hợp hơn với thực tiễn.

Nhưng họ hầu hết yêu cầu tôi phải viết công văn chính thức để họ đệ trình lên cấp cao. Họ không dám tự khẳng định rằng đây là sáng kiến mà họ cũng ủng hộ. Họ không dám quả quyết với lãnh đạo rằng đây là đề xuất nên được thực thi. Quả bóng “trách nhiệm” được đẩy lên cấp trên.

Tôi quan sát thấy trong các cơ quan nhà nước, cấp dưới thậm chí còn sợ trình bày vì ngại bị sếp thấy mình có nhiều sáng kiến quá, sợ bị nghĩ là vượt quyền. Một số người sợ bị coi là “thể hiện”, có thể đe dọa vị trí của sếp. Nhiều nỗi sợ như vậy ngăn cản khả năng làm việc giản đơn và linh hoạt.

Vấn đề này liên quan tới khái niệm “khoảng cách quyền lực”. Trong nhiều xã hội Đông Á, tôn ti trên dưới được đề cao. Người dưới có xu hướng tôn trọng, tôn kính người trên. Điều này có nhiều mặt tốt, nhưng cũng khiến nhân viên không dám “bất đồng” với những người quản lý của mình.

Khoảng cách quyền lực gây ra nhiều vấn đề nghiêm trọng hơn mọi người nghĩ. Ở Hàn Quốc, tỷ lệ tai nạn máy bay từng cao hơn tỷ lệ chung của thế giới. Khi nghiên cứu các đoạn thoại trong khoang lái ở những thời điểm máy bay nguy cấp, các nhà điều tra phát hiện ra sự dè dặt của cơ phó trong việc phản biện cơ trưởng. Trong khi cơ trưởng bị cuống và đang sai lầm, nếu cơ phó mạnh mẽ hơn, máy bay có thể đã được cứu. Nhưng khoảng cách quyền lực quá lớn ngăn cản điều này xảy ra.

Hàn Quốc sau đó yêu cầu chuyển đổi ngôn ngữ trong khoang lái. Phi công phải dùng tiếng Anh thay vì tiếng Hàn như cũ. Tiếng Anh chỉ có hai ngôi rõ ràng, tôi (I) và bạn (you), cũng như không có nhiều kính ngữ, để giảm bớt khoảng cách quyền lực giữa cơ phó và cơ trưởng. Sự thay đổi nhỏ này góp phần khiến cho Hàn Quốc hiện là quốc gia có mức độ an toàn bay cao nhất.

Tiếng Việt là ngôn ngữ thể hiện rõ trật tự quyền lực. Khi mới sang Việt Nam học tiếng Việt vào năm 1980, một buổi tối, tôi thường đi ra nhà ga, địa điểm duy nhất mở cửa 24/24h tại Hà Nội khi đó. Để thực tập tiếng Việt, tôi gặp nhiều người và hỏi cùng một câu: “Đây có phải là nhà ga không?”.

Người đứng tuổi đáp: “Ờ, nhà ga”. Người cùng tuổi trả lời: “Phải, nhà ga”. Người ít tuổi hơn nói: “Vâng, nhà ga”. Đó chỉ là một trong nhiều ví dụ cho thấy tiếng Việt luôn có những cách thức để người cao hơn thể hiện mình là bề trên và người thấp hơn thể hiện sự nhún nhường.

Tôi, ở góc độ nào đó, rất thích văn hoá “có trên, có dưới” của Việt Nam, nơi người già được nhường nhịn và tôn trọng. Nhưng giữa công việc và chuyện tình cảm phải phân minh. Không phải cứ sếp là đúng và không phải cứ lớn tuổi hơn là đúng. Nhân viên luôn sợ bày tỏ quan điểm sẽ không tốt cho công việc chung.

Ở các công ty hay tổ chức nước ngoài, luôn có bộ phận riêng biệt về đạo đức và đường dây nóng để nhân viên báo cáo những sai lầm của cấp trên mà không sợ bị ai biết và trù dập. Việt Nam có thể cũng sẽ tiến tới có những bộ phận độc lập như vậy để kiểm soát những sai lầm do “khoảng cách quyền lực” tạo nên.

Nhân viên cũng phải được đào tạo hàng năm về văn hoá tranh luận, dám có ý kiến xây dựng, dám nêu ý tưởng. Nhiều lãnh đạo cấp trên rất cởi mở và không muốn áp đặt quyền lực, nhưng cấp dưới tự mình e ngại trước.

Đây cũng là nguyên nhân hạn chế rất nhiều sáng kiến từ cấp dưới. Khoảng cách quyền lực cũng là lý do khiến nhiều cơ quan đang làm việc máy móc.

Phương pháp chữa trị cánh tay bị đau của tôi chỉ là chuyện nhỏ. Khoảng cách quyền lực có thể gây những hậu quả lớn hơn. Thu hẹp khoảng cách trong tâm lý này là điều mỗi cá nhân và toàn bộ hệ thống có thể cùng nhau ý thức và thực hiện.

Saadi Salama

Kiến Thức Đào Tạo

Tái chế tư duy

Một công ty Trung Quốc vài năm trước sang Việt Nam đặt mua tất cả phụ phẩm của con cá tra mà nhà máy làm phi lê của ta vứt đi: đầu, da, vây, xương, mỡ và cả máu cá.

Họ sau đó chế ra “snack da cá phô mai”, làm đồ hộp, bán trở lại Việt Nam và bán rất chạy.

Một công ty xuất khẩu cá tra lớn khác, tám năm trước đã chiết xuất collagen, gelatin từ da cá bằng công nghệ cao. Nhà máy của họ sau đó còn sản xuất dược, mỹ phẩm từ nguyên liệu là các chất được chiết xuất này, xuất đi nhiều nước.

Không chỉ cá tra, lặn lội ở đồng bằng sông Cửu Long nhiều năm, tôi đã thấy các kiểu chế biến phụ phẩm của nhiều loại cây trái nhiệt đới phong phú khó ngờ. Từ cây dừa, cây chuối, cây sen, cây mít đến thứ cây tràn đồng là lúa. Tất cả đều có thể tạo giá trị mới từ trái chín lẫn trái non, đến lá, cành, thân, rơm rạ, củ, rễ, cả đọt non.

Từ trồng trọt, chăn nuôi đến thủy sản, từ chế biến đơn giản đến giải pháp công nghệ như làm than sinh học, năng lượng tái tạo, biogaz… Khi phế phẩm trở thành đầu vào của một dòng sản phẩm mới, sự tuần hoàn được khởi động, mang lại giá trị kinh tế cao và tiết kiệm lớn tài nguyên, bảo vệ môi trường.

Tại diễn đàn Mekong Connect ở TP HCM tháng 12 vừa qua, một nông dân đồng bằng nửa đùa nửa thiệt với tôi khi nghe thảo luận về kinh tế tuần hoàn. “Thôi chị ơi, mấy ông ‘chiên gia’ hay nói chữ chứ nông dân tụi tôi, thu hoạch xong, tiếc của và muốn trốn nghèo nên kiếm cách làm đại”, ông nói, “thế là chế trọn bộ đủ món chứ có gì mà tuần với hoàn”.

Phải vậy không? Tôi hẹn người nông dân về Sóc Trăng quê ảnh để nói tiếp câu chuyện. Rằng kinh tế tuần hoàn đang trở thành xu thế của kinh tế toàn cầu chứ không chỉ là chuyện “tiếc của” ở đồng bằng mình.

Không giống với nền kinh tế tuyến tính truyền thống – nơi hàng hóa được sản xuất từ tài nguyên thiên nhiên, tiêu thụ, sau đó thải ra môi trường, kinh tế tuần hoàn là chu trình sản xuất khép kín. Trong đó, chất thải, nguyên vật liệu đã sử dụng được quay lại thành nguyên liệu cho sản xuất.

Sự khuyến khích tiêu dùng tối đa những năm qua ở nhiều nơi đã gặp thách thức: cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên, mất đa dạng sinh học, mất cân bằng sinh thái, phát thải các chất độc tàn hại môi trường. Vì thế, nhân loại đang chuyển đổi sang cách sống thuận thiên, xanh hơn, sạch hơn. Xây dựng mô hình kinh tế tuần hoàn là giảm nguồn đầu vào, tái chế, sáng tạo sản phẩm từ chính phế phẩm để cứu lấy Trái đất, đồng thời không “ăn chặn” tài nguyên của cháu con.

Vậy mà tôi mới bị bất ngờ. Một doanh nhân người nước ngoài hỏi như thách đố tôi, rằng có biết quan điểm phát triển kinh tế tuần hoàn lần đầu tiên đã được đưa vào nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ 13? Thì ra, nhà đầu tư nước ngoài quan tâm đến câu chuyện này của Việt Nam chứ không phải đố cho vui. Mục 5, về Định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030 trong Văn kiện Đại hội XIII nêu rõ: “Phải xây dựng nền kinh tế tuần hoàn, thân thiện với môi trường”.

Tôi nghe các nhà đầu tư và đại diện doanh nghiệp FDI trao đổi về mô hình kinh tế tuần hoàn trong chuyện làm ăn, họ còn “cá” với nhau xem chừng nào Việt Nam thực thi mô hình này. Trong câu chuyện, ví dụ “trống đánh xuôi kèn thổi ngược” được đem ra phân tích.

Một người bảo, đã nói “tuần hoàn” mà sao mới đây, trong tài liệu đề xuất cho Luật Bảo vệ môi trường, cơ quan chức năng vẫn coi các loại bao bì có giá trị thương mại như thùng carton, lon nhôm, chai thủy tinh, thùng nhựa… đều là phế phẩm, bắt buộc doanh nghiệp phải xử lý như với rác thải.

Khi bị coi là phế phẩm, doanh nghiệp bị yêu cầu đóng phí xử lý rác thải với các sản phẩm trên, thậm chí không được tự tái chế. Tài liệu dự thảo hướng dẫn thực thi Luật Bảo vệ môi trường cũng yêu cầu doanh nghiệp chi trả thêm để cơ quan môi trường tái chế, bên cạnh việc doanh nghiệp đang đóng góp chung vào Quỹ Bảo vệ môi trường quốc gia. Trong khi thực tế, ở Việt Nam cũng như các nước, đó là nguồn nguyên vật liệu đầu vào của chu trình tái sản xuất, sáng tạo giá trị mới của kinh tế tuần hoàn.

Doanh nhân khác hỏi: “Kinh tế tuần hoàn trên văn kiện là thế, vì sao vào văn bản luật bị quy định ngược?”. Tôi phì cười, nghĩ cách giải thích với các “ông Tây” rằng “muốn nhanh thì phải từ từ”. Không ngờ câu nói đùa khiến tôi phải đón tiếp một thái độ khác. “Này, chuyện không nên đùa”, “ông Tây” nói, “các bạn phải tự thấy là Việt Nam đã chậm hơn nhiều nước trong xây dựng ngành công nghiệp thu gom và tái chế bao bì, rác thải – là mảng hoạt động cốt yếu của kinh tế tuần hoàn”.

Tôi nhận ra, nếu vẫn còn tư duy coi các loại bao bì, sản phẩm sau sản xuất vẫn còn giá trị thương mại như trên là phế phẩm thì rất oan cho doanh nghiệp. Việc không hợp lý này làm tăng giá thành sản phẩm và hậu quả lớn là cản trở mô hình kinh tế tuần hoàn của Việt Nam. Chưa kể, quan niệm như vậy đi ngược xu hướng tiến bộ của sự tuần hoàn thuận thiên, của nền kinh tế xanh, môi trường xanh, giảm phát thải, bảo vệ đa dạng sinh học.

Thụy Điển đã áp dụng chính sách tái chế trên toàn quốc. Phần lớn rác thải của quốc gia này đã được xử lý, chỉ chưa đến 1% rác từ các gia đình được chuyển đến bãi rác. Paris đề ra mục tiêu giảm 50% lượng rác thải trước 2025.

Chính phủ sao không cho phép doanh nghiệp được chọn nhiều hình thức tái chế khác nhau, miễn là đáp ứng tiêu chuẩn của cơ quan quản lý như các nước đã làm? Sự sáng tạo của doanh nghiệp sẽ kích thích một ngành công nghiệp non trẻ: Ngành tái chế cho Việt Nam.

Chuyển từ thói quen “vứt bỏ” sang “tái chế” đòi hỏi sự thay đổi của cả hệ thống mà tư duy chính sách của cơ quan chức năng và hành động của doanh nghiệp có ý nghĩa quyết định.

Đã đến lúc Việt Nam thực thi nền kinh tế xanh để không bị kéo lùi phát triển, thể hiện quyết tâm biến ước vọng “giấc mơ xanh” thành hiện thực.

Vũ Kim Hạnh

(Chủ tịch Hội Doanh nghiệp hàng Việt Nam chất lượng cao)

Ngoại ngữ sinh tồn

Tôi đã bật khóc nhiều lần trong tuần nhập học tại Anh. Đến các giọng khác nhau trong giao tiếp tôi còn không hiểu, đi tiếp thế nào đây.

Đó là lần đầu tiên nghe giọng bạn bè đến từ các nước khác nhau mà tôi không thể bắt nổi âm, từ Ấn Độ, Trung Đông đến các cùng miền khác nhau của Anh, Mỹ, hay châu Âu, Á. Thầy đưa cho chúng tôi cuốn sách về chủ đề xói mòn đất, yêu cầu đọc để hôm sau thảo luận. Cuốn sách dày khoảng 400 trang, tôi nhìn mà choáng váng vì có bao giờ ở Việt Nam mình được đào tạo kỹ năng tóm tắt một cuốn sách bằng tiếng Anh rồi đem ra thảo luận đâu.

Tôi ngạc nhiên hỏi lại, vì sao sách không liên quan đến lĩnh vực giáo dục chúng tôi sẽ học. Thầy cười: “Xem các cô cậu thành thạo tiếng Anh đến mức nào để tôi còn có hướng hỗ trợ”, và rằng “Phải hiểu và sử dụng thành thạo ngôn ngữ mới phân tích sâu được vấn đề cũng như không gây hiểu lầm”.

Đó cũng là lần đầu tiên tôi biết đến phương pháp học hoàn toàn theo hình thức thảo luận. Sinh viên phải đọc rất nhiều sách, nhiều bài báo để tổng hợp thông tin, biến thành hiểu biết của mình, đến lớp thảo luận với thầy và bạn. Bài viết cuối mỗi môn cũng ít nhất 4.000 – 6.000 từ, chạy qua một phần mềm quét từ khoá tránh đạo văn mà mỗi bài không được phép vượt quá 10% từ khoá, và kèm theo thuyết trình từng môn học.

Ngụp lặn trong môi trường dùng tiếng Anh theo cách ấy, cuối tuần tôi đến nhà thờ nghe giảng đạo và hoà nhập vào thế giới văn hoá của người bản địa để thẩm thấu tiếng Anh ở nhiều góc trong đời sống, tôi đã thay đổi nhận thức hoàn toàn về việc dạy và học tiếng Anh.

Trở về Việt Nam, tôi khát khao mang đến cho bọn trẻ môi trường sử dụng tiếng Anh thực tiễn chứ không đi theo hướng điểm số như cách tôi từng dạy học sinh khi còn là cô giáo trước khi du học. Cái gốc để một ngôn ngữ tồn tại được là khi nó đáp ứng nhu cầu của người dùng và thấm được vào đời sống thường nhật như một công cụ giao tiếp hiệu quả nhưng hệ thống giáo dục Việt Nam đang hoàn toàn dạy hướng theo điểm số thay vì mục tiêu đầu ra là năng lực sử dụng thực tiễn.

Kết quả: hiệu quả dạy tiếng Anh trong nhà trường rất thấp. Tiếp cận với kết quả của kỳ thi tốt nghiệp THPT năm nay, một số độc giả VnExpress thậm chí đặt ra vấn đề: nếu dạy tiếng Anh mà không dùng thì cũng không cần dạy nữa. Đây thực chất là một cách phản biện đúng.

Năm 2013, nhóm chuyên gia chúng tôi đã đề xuất Bộ Giáo dục và Đào tạo đưa hình thức đánh giá kỹ năng nghe, nói môn ngoại ngữ vào hệ thống giáo dục quốc dân nhưng bị thất bại, và đến giờ đề xuất đó vẫn nằm im.

Ngôn ngữ nào cũng phải bắt đầu bằng phản xạ nghe hiểu, bật thành phản xạ nói, rồi mới đến đọc và viết. Nếu trường học đánh giá kỹ năng nghe và nói thực chất và thường xuyên hơn sẽ thúc đẩy việc luyện tập của học sinh thay vì kiểm tra các kỹ năng chủ yếu qua phản xạ “mắt nhìn” trên giấy như trong các đề thi hiện tại.

Khi tiến hành khảo sát chuyên môn ở các tỉnh, chúng tôi nghe thầy cô giáo chia sẻ rằng “công nghệ không phải là vấn đề lớn”. Họ chỉ cần có điện thoại, loa và Internet là đủ. Vì việc dùng ngôn ngữ của thầy cô chủ yếu ở kỹ năng tương tác, nghe, hiểu với học sinh. Cái khó ở chỗ, mỗi học sinh có trình độ, nhu cầu và nhận thức khác nhau, lại thiếu môi trường thực hành nên giáo viên rất khó để đảm bảo chất lượng bài học.

Tôi tin rằng thói quen sử dụng hàng ngày góp phần quan trọng giúp bạn làm chủ một ngôn ngữ, song nhiều khi chính mình phải tự tạo ra. Tạo ra môi trường sử dụng ngôn ngữ chính là cách để phát triển kỹ năng lập luận và biểu đạt tri thức một cách thành thạo cho người học. Tôi đã quyết định thay đổi hoàn toàn cách dạy tiếng Anh của mình, tập trung kiến tạo môi trường sử dụng tiếng Anh để học sinh cùng thực hành và dạy lại nhau thay vì đi theo các chương trình luyện thi thông thường.

Khi chúng ta nhìn nhận lại cái gốc của một ngôn ngữ là công cụ biểu đạt suy nghĩ, nhận thức, cảm xúc, hiểu biết của con người, ta sẽ thiết lập được mục tiêu đầu ra cho một sản phẩm giáo dục sau 9-12 năm của học sinh. Nhà thiết kế giáo dục nếu tìm ra những phương cách phù hợp, hiệu quả cho từng nhóm đối tượng cụ thể, không đánh đồng một khuôn đúc áp đặt việc học ngoại ngữ cho tất cả vùng miền, kết quả của môn học sau các kỳ thi sẽ khác.

Ngôn ngữ, suy cho cùng, là một công cụ phục vụ mục đích sống và kiến tạo của con người. Chương trình giảng dạy ngoại ngữ nếu muốn thành công không có cách nào khác phải nhận diện được nhu cầu xã hội, cải cách theo hướng đáp ứng nhu cầu thực tiễn ấy. Việt Nam sẽ thành công bước đầu nếu đưa được tiếng Anh vào đời sống hàng ngày.

Ngoại ngữ là sự chọn lựa theo nhu cầu giao tiếp và mục tiêu của mỗi cá nhân, mỗi vùng miền, nên giải pháp tốt nhất là để các sở giáo dục tự chủ đề xuất mục tiêu đầu ra cho địa phương theo đặc thù từng nơi dựa trên khung chương trình chung quốc gia của Bộ Giáo dục.

Đã đến lúc nhìn nhận vấn đề dạy và học ngoại ngữ trong hệ thống giáo dục quốc dân như một nhu cầu thiết yếu để sử dụng trong thế giới thực, một “thanh gươm” thời hội nhập chứ không vì con số kết quả trên tờ giấy thi. Ngoại ngữ ngày nay không còn là đam mê hay yêu thích, mà là sự sinh tồn.

Dám Làm Dám Sai

Bước vào đời, tôi làm giảng viên Đại học Mỏ – Địa chất, gần như không động chạm mấy đến ghế lãnh đạo, trách nhiệm và lợi ích.

Sau đó là tám năm làm nghiên cứu khoa học ở Ba Lan, một nước Xã hội chủ nghĩa cũ nhưng có tư tưởng cởi mở. Thầy tôi là thứ trưởng Bộ Quy hoạch Ba Lan nên tôi được nghe ông giảng giải nhiều về lãnh đạo, trách nhiệm, đánh giá của xã hội về mình. “Phải biết xấu hổ khi tự mình thấy làm chưa tốt công việc”, tôi vẫn nhớ lời ông. Tôi nhiễm tư duy tích cực về lãnh đạo của ông nên thấy cuộc đời “cán bộ” của mình sau này cũng phẳng phiu.

Về nước, tôi làm việc với cương vị tiến sĩ khoa học vào năm 1988. Đến 1994, tôi được Thủ tướng Chính phủ bổ nhiệm làm Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Địa chính, nhưng cũng chỉ được phân công phụ trách mảng công việc liên quan nhiều đến kỹ thuật. Câu chuyện trách nhiệm với tôi cũng đơn giản, vì kỹ thuật dễ đo đếm để đánh giá hiệu quả.

Đến 2002, tôi được bổ nhiệm làm Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường và được phân công phụ trách quản lý đất đai. Định hình lại lĩnh vực mình quản lý, có phần kỹ thuật nhưng không khó, thêm phần chính sách mới phức tạp, tôi bắt đầu cảm thấy “rờn rợn”. Có lẽ bởi khi ấy, tôi mong manh nhận thấy nhiều người dường như có lý khi tán đồng “quả là chí lý” rằng: làm nhiều – sai nhiều, làm ít – sai ít, không làm – không sai.

Dù vậy, tôi vẫn quyết tâm gạt bỏ tư duy “không làm – không sai”. Tôi nghĩ “không làm thì làm sao phát triển được”.

Năm 2003, Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường lập kế hoạch thực hiện kiểm tra một năm thi hành Luật Đất đai mới vào năm 2005. Đây lại là năm tiến hành Đại hội Đảng bộ cấp tỉnh tại tất cả địa phương. Lãnh đạo nhiều tỉnh phản ứng gay gắt, bằng nhiều cách với đợt kiểm tra đất đai này. Khá nhiều dân mang đơn khiếu nại, tố cáo tới các đoàn kiểm tra.

Có phóng viên phỏng vấn tôi rằng “anh có sợ khi một số tỉnh quy cho Bộ thiếu trách nhiệm, tổ chức kiểm tra về đất đai vào thời điểm không phù hợp, gây hậu quả chính trị nghiêm trọng cho địa phương không?”. Tôi đã nói cứng rằng: “Đã làm thì không sợ, đã sợ thì không làm”.

Thế rồi, dù chịu không ít sức ép, Bộ cũng trình ra Bản phê duyệt kế hoạch kiểm tra đất đai đã được Thủ tướng phê duyệt.

Tôi vẫn suy nghĩ thường xuyên và sâu hơn về câu hỏi: Cái gì cản trở người có thẩm quyền dám làm, dám đổi mới khi thực hiện thẩm quyền?

Thứ nhất, chúng ta dễ thống nhất với nhau yếu tố thứ nhất là con người. Người không có bản lĩnh thì khó có thể khẳng định đâu là “hay” và đâu là “dở”, việc gì phải làm và việc gì không được làm. Tôi tin nhiều người cũng như tôi, theo dõi các quyết sách của lãnh đạo các địa phương liên quan đến dịch Covid-19, có thể cảm nhận được sơ bộ về khả năng lãnh đạo của các tư lệnh địa phương.

Thứ hai theo tôi là yếu tố minh bạch của hệ thống pháp luật. Pháp luật minh bạch đến từng nội hàm, từng chi tiết thì xác định hành vi vi phạm rõ ràng và công bằng. Pháp luật thiếu minh bạch có thể làm cho đúng thành sai, sai thành đúng.

Tôi có anh học trò, tiến sĩ, đứng đầu cơ quan tài nguyên và môi trường một huyện. Anh đưa đất xen kẹt trong huyện ra đấu giá thu ngân sách cho huyện. Cả tổ chức, cá nhân đều tham gia và doanh nghiệp thắng vì trả giá cao hơn. Rồi có đơn khiếu nại, lãnh đạo huyện lo ngại đã tự quyết định huỷ kết quả đấu giá. Nhưng sau đó, vụ việc vẫn bị cơ quan có thẩm quyền cấp tỉnh kết luận là đấu giá sai vì thẩm quyền giao đất cho tổ chức thuộc tỉnh, không thuộc huyện. Hơn nữa, họ còn cho rằng việc đấu giá đất như vậy “không gây hậu quả kinh tế nhưng gây hậu quả chính trị vì làm mất lòng tin của dân”.

Sự thực, việc đấu giá đất và việc giao đất là hai công đoạn khác nhau. Đấu giá xong rồi, ai thắng đấu giá thì được giao đất theo đúng thẩm quyền. Kết luận “làm mất lòng tin của dân” thì quả là buồn. Cuối cùng, học trò tôi bị kỷ luật khá nặng. “Tích cực quá cũng khổ vào thân, thầy ạ”, anh than.

Khía cạnh thứ ba là tìm cách gì để đánh giá người nào có thẩm quyền sử dụng thẩm quyền đạt hiệu hiệu quả cao nhất. Trên thế giới, cả về lý thuyết và kinh nghiệm, người ta đã chỉ ra rằng để đánh giá bất kỳ yếu tố nào đều phải sử dụng hệ thống chỉ số tương ứng, có thể chỉ số định lượng tính ra từ kết quả làm việc, hoặc có thể chỉ số định tính thông qua thu thập ý kiến từ cộng đồng. Hệ thống chỉ số đánh giá càng phù hợp thì kết quả đánh giá càng đúng. Ở Việt Nam, hệ thống chỉ số đánh giá còn quá ít và chưa được coi là công cụ chính thức trong xây dựng và thực thi luật pháp.

Chúng ta mới có vài hệ thống chỉ số khái quát chung như về năng lực cạnh tranh cấp tỉnh PCI, hay cảm nhận của người dân về thủ tục hành chính và quản trị PAPI… Mảng còn thiếu mà các cơ quan tại Việt Nam có thể tiến tới là xây dựng hệ thống chỉ số đánh giá cho hoạt động của từng ngành, từng lĩnh vực, từng nhiệm vụ công. Các bộ chỉ số dạng này rất phổ biến trên thế giới. Điều quan trọng là chúng ta có nhận thức rằng hệ thống chỉ số đánh giá rất quan trọng và buộc phải xây dựng sớm nhất hay không.

Quan sát nhiều năm qua, tôi nhận thấy tư duy “không làm – không sai” không giảm. Bài viết này đã chỉ ra ba nguyên nhân chủ yếu: chọn cán bộ không đúng, pháp luật thiếu minh bạch và thực thi yếu kém, không đánh giá công việc bằng các chỉ số hợp lý. Còn một nguyên nhân bao trùm: tư duy nhiều cán bộ chưa chịu thay đổi để dám chịu trách nhiệm.

“Trường hợp cán bộ thực hiện đúng, có động cơ trong sáng, vì lợi ích chung thì được xem xét miễn hoặc giảm nhẹ trách nhiệm”, chủ trương khuyến khích và bảo vệ cán bộ sáng tạo mới đây của Bộ Chính trị được cho rằng có ý nghĩa mở đường. Chiếu theo tinh thần này, học trò tôi đáng ra đã không bị kỷ luật.

Tôi vẫn cho rằng, người tâm sáng là người không ngại làm.

Giáo Sư Đặng Hùng Võ

Nuốt cá lớn

“Nuốt cá lớn” – Lê Văn Thành (Kiến trúc sư giải pháp, Google)

Buổi sáng tháng 10 sáu năm trước, người phụ trách kinh doanh thị trường phía Nam vừa bay từ Sài Gòn ra, bước vào phòng họp và chia sẻ tin đồn hãng Dell sẽ mua lại công ty chúng tôi.

Đó là cuộc họp đầu tuần tại trụ sở văn phòng đại diện EMC Việt Nam, tầng 14, toà nhà IPH, đường Xuân Thuỷ, Hà Nội. Tôi lúc đó đang là trưởng nhóm tư vấn công nghệ tại Việt Nam của công ty hàng đầu thế giới về hệ thống lưu trữ này.

Vị sếp lớn trấn an rằng tin đồn này có từ lâu, “việc đó gần như không thể xảy ra”, anh nói, “cá bé không thể nuốt cá lớn được”.

Gọi là cá bé vì khi đó Dell là công ty tư nhân, giá trị ước tính khoảng 24 tỷ USD. Trong khi đó, EMC có vốn hoá thị trường ước tính 35 tỷ USD, chưa kể EMC còn sở hữu khoảng 80% cổ phần của Vmware, một tên tuổi về ảo hoá hạ tầng công nghệ thông tin thị giá tương đương 23 tỷ USD nữa.

Tối hôm đó, tức đầu giờ sáng bên Mỹ, hai công ty chính thức thông báo về thương vụ sáp nhập lớn nhất lịch sử ngành công nghệ giữa Dell và EMC với giá 67 tỷ USD. Thương vụ khiến các báo quốc tế giật tít “giới công nghệ ngã ngửa”. Hàng trăm dòng trạng thái trên Twitter và Facebook không tin “nuốt cá lớn” lại trở thành sự thực.

Hàng loạt bài viết sau đó bày tỏ quan ngại về số nợ khổng lồ 48,6 tỷ USD mà Michael Dell – ông chủ hãng máy tính Dell – và cộng sự phải gánh. Ở tuổi 50, tóc bạc nửa đầu, Michael Dell liệu có tìm ra được lời hóa giải cho số nợ khủng?

31 năm trước, cậu sinh viên năm nhất 19 tuổi Michael Dell đã khởi nghiệp lập lên hãng Dell trong căn phòng ký túc xá đại học Texas với 1.000 USD. Chỉ bốn năm sau, kỹ sư đón sinh nhật thứ 23 với tư cách tỷ phú trẻ nhất trong danh sách lãnh đạo các công ty Fortune 500, tạo ra đế chế mới trên thị trường máy tính. Năm 2001, Dell vượt mặt Compaq để trở thành thương hiệu máy tính lớn nhất thế giới.

Làn sóng công nghệ đã nhanh chóng đẩy doanh nhân trẻ vượt qua các tỷ phú khác để trở thành người giàu thứ tư nước Mỹ khi mới tuổi 40 trong thời hoàng kim của máy tính cá nhân. Năm 2004, Michael Dell chuyển giao quyền điều hành công ty để theo đuổi mục tiêu riêng.

Những năm sau đó, thị trường máy tính cá nhân trở nên bão hoà, Internet đã tạo ra nhiều hãng công nghệ mới có tốc độ tăng trưởng nhanh hơn như Amazon (1994), Google (1998), Salesforce (1999), Facebook (2004). Cuối năm 2006, Dell tuột tay danh hiệu nhà sản xuất PC lớn nhất thế giới cho đối thủ HP. Đây là lý do thôi thúc để năm 2007, Michael Dell trở lại cương vị CEO dẫn dắt Dell trong cuộc suy thoái trên thị trường thiết bị cá nhân. 2007 cũng là năm mở đầu thời kỳ đại suy thoái kinh tế thế giới 2007 – 2009.

Năm 2011, Michael Dell chỉ còn sở hữu 12% cổ phần trong chính công ty mình sáng lập. Các nhà đầu tư không còn mặn mà với phần cứng nữa mà chạy theo hơi thở của thời đại là phần mềm, di động và điện toán đám mây.

Trong nỗ lực cứu lấy đứa con tinh thần của mình, năm 2013, Michael Dell đã hợp sức với Silver Lake Partner, công ty đầu tư công nghệ có trụ sở ở California cùng khoản vay từ Microsoft để gom toàn bộ cổ phiếu Dell trên thị trường chứng khoán, biến Dell thành công ty tư nhân. Là công ty tư nhân, quyền kiểm soát của ông được tăng cường và có thể theo đuổi những giá trị lâu dài hơn so với việc đáp ứng đòi hỏi ngắn hạn từ các cổ đông phố Wall luôn đói cổ tức.

Hai năm sau, ông đưa ra quyết định mạo hiểm nhất trong đời là mua lại EMC với giá 67 tỷ USD và ôm về khoản nợ lớn. Dù Michael Dell đã thuyết phục thành công các cộng sự và 11 tổ chức tài chính lớn chung tay thực hiện thương vụ, nó bị giới đầu tư đánh giá không khác gì canh bạc đầy rủi ro vì sử dụng đòn bẩy tài chính quá lớn.

Giới công nghệ và học thuật vẫn luôn dõi theo thương vụ sáp nhập có một không hai này trong hơn sáu năm qua. Tôi đọc nhiều bài phân tích và thấy chưa ai thực sự tin tưởng vào một kết thúc có hậu.

Cho đến sáng 1/11 vừa qua, Dell đã ra thông báo hoàn tất việc tách Vmware ra khỏi Dell Technologies để trở thành công ty phần mềm độc lập với thị giá khoảng 64 tỷ USD. Phần còn lại của Dell có giá trị ước tính 33 tỷ USD.

Khi nghe tin này, dù không còn là nhân viên công ty nữa nhưng tôi vẫn rất phấn chấn. Tháng 5/2018, khi là giám đốc công nghệ (Field CTO), tôi được tới Las Vegas tham dự hội nghị toàn cầu của Dell. Đứng cách Michael Dell vài mét, trong hội trường lớn của The Venetian Resort Las Vegas, tôi tiếp nhận được đam mê và lập luận xác đáng khi ông nói về thế giới tương lai và vai trò của Dell Technologies trong tầm nhìn đó. Tôi đã hoàn toàn tin quyết định hợp nhất Dell và EMC của ông là đúng đắn. Vấn đề chỉ là thời gian.

Sau một loạt động tác mua bán, sáp nhập, chia tách rất phức tạp, Dell Technologies đã trở nên hấp dẫn hơn rất nhiều so với sáu năm trước. Chỉ năm năm, tài sản của Michael Dell đã tăng từ 19,8 tỷ (2016) lên 55,1 tỷ (2021) USD, gần gấp ba lần. Thương vụ chia tách Vmware khỏi Dell Technlogies sau đó đã dập tắt mọi nghi ngờ, khiến giới đầu tư thực sự ngả mũ trước Michael Dell.

Mua bán và sáp nhập (M&A) là chiến lược được nhiều doanh nghiệp sử dụng để nhanh chóng mở rộng thị phần, tăng trưởng doanh thu hay hoàn thiện hệ sinh thái sản phẩm.

Thông thường, một doanh nghiệp lớn sẽ mua doanh nghiệp nhỏ khác. Doanh nghiệp nhỏ sau khi bị thâu tóm sẽ dần biến thành một bộ phận trong doanh nghiệp lớn. Rất ít trường hợp doanh nghiệp nhỏ thực hiện chiến lược M&A với công ty lớn hơn vì nhiều rào cản. Vụ sáp nhập lớn nhất trong lịch sử công nghệ thế giới giữa Dell và EMC minh chứng cho trường hợp “nuốt cá lớn” hiếm hoi thành công.

Kinh tế thế giới đang trải qua giai đoạn suy thoái mới do thảm hoạ Covid-19. Nhiều doanh nghiệp Việt đã và đang lâm vào khó khăn. Nhiều doanh nhân cũng đang đau đầu nghĩ cách vực lại đứa con tinh thần của mình như Michael ngày nào. Có thể không ít trong số họ đang phải đối mặt với lựa chọn tồn tại hay bỏ cuộc, có nên tham gia M&A để đưa công ty thoát khỏi quán tính lùi.

“Nếu bạn muốn thay đổi, sáng tạo, làm những thứ mới thì bạn phải ôm lấy rủi ro”, Michael Dell từng nói. Sự khác nhau giữa kinh doanh, đầu tư và đánh bạc là bạn có thể hành động bằng trí tuệ và tầm nhìn để thay đổi kết quả.

Tôi kể lại câu chuyện trên theo quan sát của một nhân viên công ty trong quá trình đó để góp thêm một góc nhìn giúp nhà kinh doanh vực dậy cảm hứng chèo chống công ty. Mọi con diều chỉ có thể bay cao nhờ ngược gió.

Lê Văn Thành

(Kiến trúc sư giải pháp, Google)

“Tiền trên trời rơi xuống” – Tiến sĩ Hồ Quốc Tuấn

Tiền trên trời rơi xuống

Ban đầu, còn ngờ vực, M. chơi thử với chục triệu, tiền lời về đều đặn. Ứng dụng đầu tư siêu việt chỉ “sập” khi hàng trăm nhà đầu tư đã dốc hết hầu bao vào nó.

Ngày đầu năm 2020, chúng tôi ngồi ở góc đường Mạc Đĩnh Chi – Nguyễn Thị Minh Khai, TP HCM, trưởng phòng môi giới một công ty chứng khoán mở điện thoại cho tôi coi app và trang tin của Emas.

Sàn giao dịch online này hứa hẹn sử dụng công nghệ tài chính để giao dịch tiền mã hóa và cam kết “đầu tư là chắc thắng”, trả lãi hàng tháng 30% cho người chơi. M. là khách của bạn tôi, đã bán hết cổ phiếu lấy tiền đầu tư vào app. “Em can không được”, cậu bảo, “lợi nhuận 30% có lẽ thuộc hàng cao nhất thế giới”.

Hơn một năm sau, Emas biến mất. Emas fintech “sập” khiến hàng nghìn nhà đầu tư mất trắng tiền. Có người khai báo đã đi vay nặng lãi mấy trăm triệu đổ vào sàn.

Kiểu lấy tiền của anh Sáu trả cho chị Ba đã trở thành công thức kinh điển trong các phi vụ lừa đảo dạng đa cấp phổ biến trên thế giới và giờ đây cũng phổ biến ở Việt Nam.

Ứng dụng Coolcat, sàn giao dịch tài chính Busstrade, OCB life, Blockmax và nhiều “sàn” khác đang hoạt động tại Việt Nam chẳng phải phát minh gì. Nó dựa trên chiêu thức vô cùng cũ.

Năm 2004, tôi được rủ tham gia buổi thuyết trình về sàn forex S. Lãnh đạo sàn cũng trạc tuổi tôi, khoe đã làm việc ở Australia trong lĩnh vực ngoại hối, giờ về Việt Nam mở sàn. Anh thao thao bất tuyệt về triển vọng của sàn giao dịch ngoại hối, rằng cho phép người chơi được mua bán ngoại tệ như trên phim Mỹ. Và đặc biệt, tôi được hướng dẫn giao dịch, lợi nhuận cam kết có thể lên đến 5% một ngày.

Sàn có chuyên gia theo sát chúng tôi, tóm lại “đảm bảo không thua”. Những người tham gia thuyết trình được “chơi thử”. Ai cũng lời nhiều.

Đến khâu nộp tiền gia nhập sàn, tôi hơi phân vân. Lúc đó, tôi làm việc ở phòng kinh doanh tiền tệ của một ngân hàng nên biết mua bán ngoại tệ có thể lời nhiều. Tôi và vài người định “xuống tiền”.

May thay, hôm đó xảy ra đợt biến động rất mạnh của Yen Nhật và vàng, nhiều nhà đầu tư ngoại tệ “chợ đen” lỗ nặng, dự báo của các chuyên gia sừng sỏ nhất sai bét. Tôi chột dạ, gọi cho người cùng chơi “tao nghi cái cam kết lợi nhuận 5% quá”. Chúng tôi dừng lại dù vẫn còn nhấp nhổm, nhỡ đâu mình lỡ cơ hội làm giàu.

Hơn một năm sau, công ty đóng cửa, ông chủ biến mất. Hồi đó chưa có điện thoại thông minh và các “app đầu tư” như bây giờ, sự kiện một trang web giao dịch ngoại tệ sập khá chấn động. Cậu sinh viên khóa sau tôi, nhân viên cho ông chủ “sàn” cũng bị lừa số tiền lớn.

Tôi thử phân tích kỹ nghệ lừa đảo qua các app đầu tư. Bước thứ nhất, họ đưa ra hình thức “đầu tư” vào những tài sản thời thượng như tiền số, vàng số, ngoại tệ, kèm theo cam kết lợi nhuận rất cao và lời hứa “chắc chắn thắng”.

Bước thứ hai, họ tạo ra chuỗi đa cấp mà người chơi đến sau sẽ nộp tiền “nuôi” người chơi đến trước. Ví dụ, trường hợp của Coolcat, người mới tham gia cần phải thông qua mã giới thiệu của người đi trước. Người dùng Coolcat đi trước sẽ được hưởng phần trăm hoa hồng trên số tiền thắng của người mới tham gia mà không cần làm gì.

Bước ba, có thể nói rằng kẻ lừa đảo vận hành cỗ máy bằng chiêu thức “tẩy não”. Đưa ra cam kết “bảo hiểm 100% vốn”, dùng lời lẽ mạnh bạo, tuyên bố lặp đi lặp lại, kèm hành động đền tiền ngay vào tài khoản cho khách hàng mới đến để thao túng lòng tin. Mức lợi nhuận họ luôn cam kết tối thiểu hàng chục phần trăm và tối đa lên tới 100%, có nơi hứa hẹn lợi nhuận 200%-300% mỗi năm.

Ai theo dõi tiền số, có kiến thức cơ bản về tài chính đều biết thị trường trồi sụt liên tục, ông trùm phố Wall cũng chưa bao giờ dám hứa điều gì.

Vì sao người ta dễ bị lừa như vậy?

Thứ nhất, vì tiền đã rẻ hơn. Tiền rẻ là xu hướng từ giữa năm ngoái, khi kinh tế toàn cầu chững lại bởi Covid, lạm phát về cực thấp nên hệ thống ngân hàng hầu hết các quốc gia đều phải hạ lãi suất, có nơi lãi suất âm. Việt Nam chưa đến mức đó, nhưng lợi suất trái phiếu, lãi suất tiết kiệm đều ở mức thấp kỷ lục, bất động sản đô thị xuống dốc bởi thương xá, tiệm ăn, cửa hàng không cho thuê được. Người dân rút tiền từ kênh ít lời đi tìm kiếm kênh lợi nhuận cao hơn.

Những tài sản tài chính mời gọi trên các app trở thành một kênh cực kỳ dễ tiếp cận. Không phải nghiên cứu báo cáo tài chính phức tạp như chứng khoán, khảo sát kỹ pháp lý và quy hoạch như bất động sản, đầu tư vào “kinh tế mạng” qua các app, người ta chỉ việc quẹt màn hình chuyển tiền rồi ngồi đợi lợi nhuận quay về.

Thứ hai, vì tâm lý hơn thua. Năm 2010, một nghiên cứu của Đại học Warwick và Cardiff, Anh cho biết, con người không cảm thấy rất vui nếu họ kiếm được nhiều tiền. Họ chỉ vui vẻ thật sự khi kiếm được nhiều tiền hơn bạn bè, người quen và đồng nghiệp.

Trạng thái không muốn thua bạn kém bè, kém hàng xóm rất phổ biến, không phải chỉ ở Việt Nam mà ở con người khắp mọi nơi. Kết quả nghiên cứu trên chỉ ra, trong một cộng đồng, khi hàng xóm làm gì thì mình có xu hướng muốn làm điều tương tự, vì sợ nếu ông ta thành công mình bị bỏ lại đằng sau. Con người cũng tự tin hơn khi cùng làm một việc với nhiều người. Rất nhiều vụ gạt hụi, lừa đảo xảy ra với cả một làng, cả xã là vì vậy.

Không phải những người bị lừa đều thiếu hiểu biết. Khách hàng mua cổ phiếu qua công ty bạn tôi không phải tay mơ. Nhiều người còn tự tin vì mình am hiểu hơn “bọn lừa đảo”. Không ít người từng làm giàu tiền tỷ từ những thương vụ “chuyền củ khoai nóng” với chứng khoán, bất động sản. Tức là rút vốn ra khỏi chứng khoán, nhà đất trước khi giá bị đẩy lên nhiều lần.

Tâm lý học hành vi giải thích, khi cảm xúc tăng, lý trí và hiểu biết giảm thì hành xử cảm tính nảy sinh, nhất là khi mục tiêu phải đạt thỏa dụng kỳ vọng quá lớn. Thỏa dụng này đã được chủ sàn đầu tư “bơm” vào đầu người chơi trước đó. Cộng với hiệu ứng đám đông, những người cùng chung một mục đích dễ bị dẫn dắt bởi kẻ cầm trịch vì óc phán đoán đã bị tê liệt bởi kỳ vọng.

Vì sợ bỏ lỡ cơ hội kiếm vài trăm nghìn đến cả triệu mỗi ngày, muốn mau chóng hơn người, lại có “bầy đàn”, nhiều người dù đã được cảnh báo vẫn lao vào kênh đầu tư ảo.

Dù Ngân hàng Nhà nước từng lên tiếng cảnh báo không cấp phép và không có trách nhiệm quản lý các sàn đầu tư, nhưng tôi cho rằng cơ quan quản lý cần làm nhiều việc hơn là một vài tuyên bố miễn trừ trách nhiệm. Nhất là khi các loại sàn đầu tư tài chính đang nở rộ nhân mùa dịch bệnh.

Bên cạnh đó, chúng ta còn thiếu một mảng lớn, đó là tăng cường giáo dục về tài chính cá nhân từ ghế nhà trường.

Kẻ lừa đảo sẽ chẳng tiêm nhiễm kiến thức lệch lạc và kích thích được lòng tham của “nhà đầu tư” nếu người nghe nắm được các quy luật của tài sản. Kiến thức và kỹ năng tài chính cá nhân đã được dạy rộng rãi trong các trường từ trung học ở châu Âu và các nền giáo dục tiên tiến. Mọi công dân trước 18 tuổi đều được cung cấp nền tảng tư duy về tài chính và tiền bạc để dùng nó trong suốt cuộc đời.

Khi trẻ em hiểu rằng, tiền chẳng bao giờ từ trên trời rơi xuống, chúng sẽ trở thành những người lớn có thái độ nghiêm túc với lao động, nghề nghiệp và tiền bạc.

Nhìn thấy sự vô lý của những phi vụ siêu lợi nhuận, quản lý được cảm xúc và lòng tham, chúng ta sẽ hình thành hệ miễn dịch nhất định với các công nghệ lừa. Vì thực ra, thứ trên trời rơi xuống chỉ có nước mưa.

Hồ Quốc Tuấn

(Tiến sĩ Hồ Quốc Tuấn, giảng viên đại học Briston, Anh)